De evangelische kerk in Kunzendorf

de evangelische kerk

Na de Tegenreformatie door de Katholieken van 1576 was er geen geloofsvrijheid meer voor de evangelisten. In 1654 verschijnt er zelfs een komissie die de evangelische kerken in de dorpen sloot. Het duurde tot 1707 voor er iets meer vrijheid kwam en pas in 1741 mocht men weer evangelische kerken bouwen, maar dan wel zonder toren en uitsluitend vakwerkmuren. 

Met het bouwen van de evangelische kerk in Kunzendorf werd begonnen in 1742 na een koninklijke consessie op 10 januari 1742, kort na de verovering van Silezië door de Pruisen. De door de katholieken overgenomen voormalige evangelische kerk kreeg men echter niet terug ondanks het feit dat er slechts twee katholieke gezinnen in de parochie woonden. Deze mensen gingen in Giehren naar de katholieke kerk en later in Friedeberg. In maart van dat jaar, werd een pastor in dienst genomen en de eerste missen werden gehouden in de grote schuur van weduwe Elsner. Maar er was niet voldoende plaats, daarom hield de pastor de preek in de deuropening zodat iedereen hem kon horen. Deze pastor Heinrich Buchardii was behalve een goed prediker ook een goed bouwheer. Hij bouwde snel een pastorie in 1743  zodat men in de winter op de zolder de missen kon oprdragen. De kerk werd voltooid op 4 juli 1744. Johann Schrock een voormalige boswachterhulp die dodelijk gewond raakte in de slag bij Mollwitz was de eerste die in de evangelische kerk begraven werd. Vanaf 1742 waren er iedere week kerkdiensten vanaf palmzondag. Het was een gebouw zonder toren, met vakwerkmuren en het omvatte ook een twee verdiepingen tellende empory ondersteund door 12 palen. Heinrich Buchardi was pastor tot 13 januari 1753. 

Vanaf 18 februar 1753 was Ephraim Gottfried Künzel uit Hirschberg pastor. In november 1786 trouwde de tweede dochter van Künzel; Henr. Amalie met de pastor van Giehren pastor Heise. Ze baarde hem een dode dochter. De heer John, koster in Kunzendorf sterft in 1789 op 74 jarige leeftijd na meer als 40 jaar trouwe dienst. Op 1 april 1792 vieren de verenigde gemeenten Kunzendorf, Blumendorf en Antoniwald hun 50^e Jubelfeest. In 1797 sterft op 22 april sterft het tien maanden oude zoontje Johan Moritz van pastor Liebig. 

In 1820 werd de kerk van binnen verbouwd en kreeg een nieuwe versiering; altaar, kansel en het orgel werden geverfd in de kleuren wit en goud. Gottlob Friedrich Degener was de pastor vanaf 1825. Hij kreeg een vast salaris aangevuld met divident en brandhout. Zijn koster en organist was vanaf 1836 ene Zalke, hij kreeg ook een vast salaris, devident, brandhout maar tevens een gedeelte van het schoolgeld omdat hij ook.leraar was. Zoals vele kosters overigens. Er waren ongeveer 1230 gelovigen waarvan 448 uit Kunzendorf (v.d. 460 inwoners) 449 uit Blumendorf, Steinhaüser en Gotthardsberg (v.d. 512 inwoners), 312 uit Antoniwald (v.d. 313 inwoners) en 8 uit Birngrütz en Neusorge (v.d. 973 inwoners). De kerkdiensten waren altijd ’s namiddags. De overledenen werdentoen nog gezamelijk op het kerkhof bij de katholieke kerk beraven. In 1844 schreef Degener het Jubelboek ter gelegenheid van het 100 jarig bestaan van de kerk. 

Onder de parochie vielen ook de evangelische scholen; de school in Kunzendorf met 70 leerlingen en als leraar de koster Zalke, en 2 nevenscholen in Blumendorf en Antoniwald met respectievelijk 70 en 50 leerlingen die werden onderricht door 2 assistenten. De kerk kreeg 300 Ruthen (Reichstalern?) van het diakenaat Bachstein in Gdr – Wiesa. De rente werd verdeeld onder de kerk, pastor, koster en de school. Voor de Kunzendorfer en Blumendorfer school bestond het Rückersche legaat voor arme schoolkinderen, deze hoefden geen schoolgeld te betalen. In Antoniwald werd in 1847 een ‘Enthaltsamkeits’ vereniging  (een geheelonthoudersvereniging) opgericht door Rudolph Gaudid. 

De bevestiging van een pastorbenoeming  op 14 oktober 1865 vermeld  ene Georg Friedrich Paul Dihm als pastor van Kunzendorf am kahlen Berge. In 1891 werd de kerk gerenoveerd. 

Rond 1920 heette de pastor Dr. Bunzel. Hij renoveerde de kerk in 1922. Hierna kwam Pastor Kraft. Zijn zoon bezit nog het dakkruis van de kerk. Pastor Kraft hield in de zomer bij mooi weer ook “Waldgottesdiensten” in Antoniewald. In 1927 Kwieciszowice had  377 inwoners waarvan; 23 katholieken en 354 protestanten. 

Na 1945 werd zoals in de meeste plaatsen waar twee kerken waren, die kerk door de Polen gekozen als katholieke kerk, die in de beste staat was. De andere werd aan zijn lot overgelaten. Met typering als duits en niet katholiek trad snel het verval in. In 1983 werd de kerk in Kunzendorf afgebroken, het fundament is nog te zien. De plaats wordt nu gebruikt als parkeerplaats voor de katholieke kerk. Het enige wat nog resteert zijn de overblijfselen van het evangelische kerkhof ten oosten van het dorp. De graven werden na de oorlog geplunderd door russische soldaten. De marmeren grafstenen worden door lieden uit de buurt van Rzesów weggehaald. De laatste restanten worden nu ook nog bedreigd omdat men er een katholiek kerkhof van wil maken. Dit terwijl de verstandhouding tussen katholieken en protestanten altijd goed was in de parochie Kunzendorf, daar de protestanten geen klokken hadden, hebben de katholieken ook altijd hun klokken geluid voor de protestanten.  

   

wewnętrzny ustrój  na 200 lat kościół

Kościół ewangelicki w Proszowej

Po kontrareformacji przeprowadzonej przez katolików w roku 1576 skończyła się wolność religijna dla ewangelików. W 1654 roku pojawia się nawet komisja, która zamknęła wszystkie kościoły ewangelickie. Tak było do roku 1707 kiedy to ewangelicy otrzymali więcej wolności. W 1741 roku pod naciskiem szwedzkiego króla ewangelicy mogli znowu budować swoje kościoły, ale bez wieży i tylko metodą pruskiego muru.


Budowę kościoła ewangelickiego w Proszowej rozpoczęto w 1742 roku, wkrótce po zdobyciu Śląska przez Prusu. Katolicy przejęli były kościół ewangelicki i nie chcieli go oddać, pomimo faktu, że w parafii mieszkały tylko 2 rodziny katolickie. Ci ludzie chodzili do katolickiego kościoła w Gierczynie lub Mirsku. W marcu 1742 roku zostalł zatrudniony pierwszy pastor i pierwsza msza odbyła się w dużej stodole wdowy Elsner. Ale tam nie było wystarczająco miejsca dla wszystkich, więc pastor głosił kazanie stojąc w drzwiach, tak aby wszyscy mogli go słyszeć. Ten pastor Heinrich Buchardii był dobrym kaznodzieję i świetnym budowniczym. W roku 1743 szybko zbudował plebanię, tak aby zimą móc na poddaszu celebrować msze. Budowa kościoła została zakończona 4 lipca 1744 roku. Od roku 1742 począwszy od Niedzieli Palmowej, msza miała miejsce w każdym tygodniu. Budynek kościelny nie miał wieży, miał 2 poziomy wspierany przez 12 filarły. Mury konstruowane w pruski mur. Johann Schrock byly pomocnik leśniczego, który został śmiertelnie ranny w bitwie pod Mollwitz był pierwszy osobą, który została pochowana w kościoła ewangelickiego. Heinrich Buchardi był pastor do 13 styczeń 1753.

Od 18 luty 1753 Ephraim Gottfried Künzel z Jelenia Góra był pastor. W listopad 1786 druga córka pastor Künzel weszła za mąż z pastorem Heise z Gierczyn i urodziła mu martwy dziecku. Trzy lata późnej w 1789 umarł zakrystian Pan John w wieku 74 lat. Był zakrystian powyżej 40 lat. Johann Moritz jedyna syn pastorem Liebiga zmarł w wieku 10 mieszący na skurcze żołądka w rok 1797.


W 1820 roku kościół został wewnętrzne przebudowany i ma dostał nowe wystrój, ołtarz, ambona i organy. Kościół był malowane w kolorze białym i złotym. Friedrich Gottlob Degener był pastor od 1825 roku. Otrzymał stałe wynagrodzenie  i oał. Jego zakrystian i organista z 1836 jakiś Zalke, również otrzymał stałą pensję,i opał, ale także część opłata szkolny. Było około 1230 wiernych, których 448 od Proszowa ( z460 mieszkańców) 449 z Kwieciszowic, Koloni i Boża Góra (z 512 mieszkańców), 312 z Antoniów (z 313 mieszkańców) i 8 z Grudza i Kłopotnica (z 973 mieszkańców). Mszy były zawsze w godzinach popołudniowych. Zmarły byli pochowane razem z katolików na cmentarz  katolickim. W 1844 Degener napisał książka z okazji 100-lecia kościoła.

Do parafii również należeli ewangeliczne szkoły, szkoła Proszowa z 70 uczniów i nauczyciel, kościelny Zalke i 2 szkoły w Kwieciszowic i Antoniów z odpowiednio 70 i 50 uczniów, którzy zostali pouczeni przez 2 asystentów. Kościół dostał 300 Rüthen (Reichstalern?) z diakonatu Bachstein w Gdr - Wiesa. Odsetki została podzielona między kościoła, pastor, zakrystian i szkołą. Dla szkoła w Proszowej i Kwieciszowic była jeszcze legat Rückera  dla biednych uczniów. Oni nie musieli płacić opłata szkolny. W Antoniów w 1847 założony ‘Enthaltsamkeitsverein ' (Stowarzyszenie abstynentem), przez Rudolfa Gaudid.

Potwierdzenie pastora powołanie pastora w14 października 1865 stwierdził jakiś Georg Friedrich Paul Dihm jako proboszcz Kunzendorf am Kahlen Berge. W 1891 kościół został odnowione.

Około 1920 roku pastorem został dr. Bunzel.  W 1922 roku Pastor Bunzel odrestaurował kościół nadając mu styl barokowy. Po nim pastorem został pastor Kraft. Pastor Kraft w lato, kiedy pogada dozwolił odprawił “Waldgottesdiensten” (mszy w lesie) w Antoniów. Jego syn wciąż posiada krzyż znajdujący się wówczas na dachu. W 1927 Kwieciszowice miał 377 mieszkańców; 23 katolików i 354 ewangelików.

Po roku 1945 podobnie jak w większości miejsc, gdzie znajdowały się dwa kościoły, ten w lepszym stanie zostawał wybrany na kościół katolicki. Te inne pozostawiono własnemu losowi i większość z nich uległa szybkiemu zniszczeniu. W 1983 roku kościół w Proszowej został zburzony, fundamenty są do dzisiaj widoczne. Miesce to jest obecnie wykorzystowane jako parking przykostelnie. Pozostałości tylko resztki cmentarza ewangelickiego w wschodniej części Proszowej. Groby zostały splądrowane po wojnie przez żołnierzy rosyjskich. Nagrobki marmuru skradzione przez ludzi z Rzeszów. Ostatnie resztki są teraz także zagrożony, ponieważ są ludzi który chcą zrobię tam nowe cmentarz katolicki.

Ciekawe co się stało z archiwum kościelnym i z organami.. Jeśli ktoś ma jakieś informacje na ten temat, prosimy o podjęcie kontaktu z Erik Weijs  wiesia.erik@gmail.com

Zingen op Groene Donderdag

Gründonnerstag (Groene Donderdag) was een feestdag voor de kinderen. Op deze dag in hun Paasvakantie ging men “Griendurnschtsinga” (Goene Donderdag zingen in het Isergebergtedilaekt). De kinderen trokken dan in kleine groepen, met een kleine zak of buidel in de hand van deur tot deur, en “zongen de zomer aan”. (alhoewel er heel vaak nog sneeuw lag). 

De “aangezongenen” beloonden de kinderen met kleinigheden, die ze in hun buidel of mond staken. Deze kleinigheden waren van verschillende aard; klein gistgebak de zogenaamde “Sechserstücke”, kleine munten, noten, bonbons (Nissel genaamd), eieren rauw of gekookt, en als je veel geluk had een lever- of bloedworstje. Sommige mensen gaven hun petekinderen een groter muntstuk of een groter gebak de zogenaamde “Gründonnerstagsemmel” bestaande uit eenvoudig gistdeeg, zoet, gevlochten en die soms met kleinere gistdeeltjes om te snoepen waren versierd. 

Er waren verschillende versjes die gezongen konden worden, eentje ook in het dialket luidt als volgt;

Summer, Summer, Summer, ich bin a kleener Pummer, 

Loaßt mich nee zu lange stiehn, denn ich will noch weter giehn.

Die Froo die gieht im Hause rim, sie hoat an gruße Scherze im, 

Sie werd sichs wull bedenka, an mir woas Schienes schenka. 

Froo Wirtin sein se drinne, es wär ei insem Sinne 

Sein se drin, so kum seock raus und brenge seins a Summer raus. 

Śpiewać na Zielony Czwartek 

Gründonnerstag (Zielony Czwartek) było świętem dla dzieci. Ten dzień w urlop Wielkanocny dzieci poszli "Griendurnschtsinga. (Śpiewać w Zielony Czwartek w dialekcie Izerski) Dzieci, w małych grupach, woreczek lub torebce w rękach chodzili od drzwi do drzwi "naśpiewać lato". (choć często jeszcze lezał śnieg). 

Ludzi otworzyli drzwi  i nagrodzili dzieci z drobiazgów, które nagrody spakowali w torbie lub usta. Te małe drobiazgów były różne rodzaju, małe ciasto drożdżowe zwane "Sechserstücke, drobne monety, orzechów, czekolady ( zwane Nissel), surowe lub gotowane jajka, a jeśli mieli szczęścia dostali mały kiełbasa z wątroby lub kaszanka. Niektórzy ludzie przedstawili swoje chrześniacy większe monety lub większe ciasto o nazwie "Gründonnerstagsemmel" proste ciasto drożdżowe, słodkie, pleciony i ozdobiony z innych słodkości.

Byli kilka wersetów który mógłby być śpiewane, jedna  w dialekcie brzmi następująco;

Summer, Summer, Summer, ich bin a kleener Pummer.

Loasst mich nee zu lange stiehn, denn ich will noch weter giehn.

Die Froo die gieht im Hause rim,sie hoat an grusse Scherze im.

Sie werd sichs wull bedenka, an mir woas Schienes schenka.

Froo Wirtin sein se drinne, es waer ei insem Sinne

Sein se drin, so kum seock raus und brenge seins a Summer raus.

  

   

Goede vrijdag traditie in Blumendorf

goede vrijdagwater scheppen

Op Goede Vrijdag luidden de kerkklokken niet en gingen de kerkbezoekers donker gekleed. Maar voor men naar de kerk ging deden ze nog iets anders. Er was een verloren gegaan oud gebruik namelijk het scheppen van 'Karfreitagswasser' (Goede Vrijdagwater). Voor zonsopgang ging men naar een beek of riviertje met een brug. Maar over die brug moest in het voorafgaande jaar een dode gedragen zijn. Op die plek werden  kruiken en flessen met water gevuld. Dit water werd bewaard en gebruikt als geneesmiddel bij allerlei ziektes. Maar heel belangrijk was, dat tijdens het scheppen geen enkel woord mocht worden gesproken, omdat anders het water zijn werking verloor.

Iść po Wielki Piątek woda

W Wielki Piątek nie dzwonili dzwony kościelne zadzwonił i ludzi poszli do kościoła ciemny ubrane. Ale przed odwiedzać kościoła zrobili coś innego. Był zagubiony stary zwyczaj, iść po ‘Wielki Piątek woda’ po niemiecku "Karfreitagwasser". Przed świtem,  poszli do strumienia lub rzeki z mostu. Ale przez most musiała w poprzedni rok być noszone martwy człowiek. W tym miejscu napełniali słoiki lub butelki z wodą. Ta woda były przechowywane i stosowane jako lekarstwo do różnych chorób. Ale co najważniejsze, w trakcie całego procesu było zabroniony mówić  inaczej woda straciła działanie.

Het ontstaan van Gotthardsberg

huis in Gotthardsberg

Tijdens het inhuldigingsfeest van scholtis Jörg Hans Ulrich Wegener in Blumendorf kwam plotseling de boswachter de berg af en meldde dat de graaf een ongeluk had gehad tijdens een jachtpartij in het bos en zijn been gebroken had. Hij lag hulpeloos in het bos. (Toendertijd 1698 was er boven op de berg alleen het boswachtershuis) 

Er werd een wagen aangespannen en alle feestgangers gingen onder muzikale beleiding en een vat bier, de graaf helpen. De nieuwe scholtis verbond het been van de graaf en om de pijn te verminderen dronk de graaf het heerlijke koele bier. Het was het lekkerste bier dat hij ooit gedronken had. Zijn teneergeslagenheid was omgeslagen in vrolijkheid. Hij werd op een wagen geladen en zo trok een feestelijke stoet van Blumendorf tot aan Rabishau. De mensen riepen 'leve de graaf' en 'leve Hans Ulrich'. Vandaar ging het in een rustiger gezelschap door de velden naar het kasteel Greiffenstein waar de graaf stomdronken arriveerde.
 
Niet lang daarna werd Jörg Hans Ulrich bij de graaf ontboden. Hij kreeg van hem als dank, twee tinnen kelken die met jachtmotieven versierd waren. Met de woorden; Ik denk dat dit een belangrijk atribuut is voor de drinkgrage Blumendorfer. Als ik de volgende keer kom jagen, zal ik jullie bezoeken en kunnen we samen de kelken legen. Hierna kreeg de scholtis de opdracht om Laidenhauser, later Gotthardsberg genoemd te bouwen. In Blumendorf was er een gebrek aan woningen en daarboven was plaats genoeg. Het bouwhout kon verkregen worden door het bos te kappen, en dan had men meteen weidegrond voor het vee.

Jörg Hans Ulrich ging aan de slag en maakte een plan. De boswachter was hier niet zo blij mee, die zag zijn rust verstoord worden, maar zag ook wel de voordelen. Toch werd er een voorbehoud gemaakt, het eerste boerenhuis moest op minimaal 50 Ruthen (180 m) van de boswachterij gebouwd worden. In eerste instantie ging het om 12 boerderijen. 
 
De boomstammen werden in de winter met sleden naar de plankenmolens in Blumendorf gebracht om te zagen en te drogen. Zo kon men in het voorjaar de boomstronken rooien en direkt met de bouw van de huizen beginnen. Ondertussen werden de putten gegraven en stenen aangevoerd voor de fundamenten. Het wild trok zich vanwege het lawaai diep terug in het bos. 

De verloting van de huizen ging als volgt; in een emmer vol met zand stonden 12 stokjes van verschillende lengtes. Één kind van elke familie mocht een stokje uit de emmer trekken. Het langste stokje was voor het eerste huis na de boswachterij, het op één na langste voor het tweede huis enz. Er werden zes huizen tegelijk gebouwt. In de zomer was het “Richtfest” en in de herfst waren alle huizen klaar. Op tijd want er kwam een vroege, strenge winter, en daarboven ging het er harder aan toe, dan beneden in Blumendorf. Beschutting tegen de wind was er namelijk nog niet, die kon pas in het voorjaar geplant worden. 

Jak powstała Boża Góra

Podczas uroczystości inauguracyjnych sołtys Kwieciszowic Jörg Hans Ulrich Wegener otrzymał wiadomość od leśnika, że hrabia podczas polowania w lesie miał wypadek, złamał nogę i leży bezradny w lesie (w 1698 roku leśniczówka znajdowała się w górnej części Kwieciszowic, miejsce to nazywano „Laiden”, czyli po polsku łąka). 

Szybko załatwiono wóz i wszyscy biorący udział w imprezie, zaopatrzeni w beczkę piwa i przy dźwiękach muzyki podążyli ratować hrabiego. Nowy sołtys, który posiadał trochę wiedzy medycznej, opatrzył nogę hrabiego i aby złagodzić ból uraczono go wspaniałym piwem. I to było najlepsze piwo, które on kiedykolwiek pił! Po kilku szklankach piwa jego smutek szybko zamienił się w radość. Umieszczono go na wozie i przy akompaniamencie wesołej muzyki ruszono przez Kwieciszowice i Proszowa do Rębiszowa. Ludzie wykrzykiwali: „Viva Hrabia”, „viva Hans Ulrich”. Stamtąd ruszono przez pola w stronę zamku Gryf.

W kilka dni później  Jörg Hans Wegener został zawezwany do hrabiego. Dostał od hrabiego 2 cynowe kubki ozdobione motywami myśliwskimi  i słowami: „myślę, że to ważny atrybut dla Kwieciszowickiego miłośnika picia piwa. Jak następnym razem przyjadę na polowanie, to nie omieszkam z wami opróżnić te kufelki”. W tej czasie sołtys otrzymał zlecenie zbudowania Bożej Góry. W Kwieciszowicach brakowało domów do zamieszkania, a tam na górze było mnóstwo miejsca. Drewno można było pozyskać w pobliskich lasach i w ten sposób mogli mieć później też pastwiska dla bydła. 

Jörg Hans Wegener zabrał się od razu do pracy, zaczynając od sporządzenia planu. Leśnik nie był zbytnio z tego pomysłu zadowolony, widząc iż jego spokój zostanie zakłócony, ale ujrzał również korzyści z tego płynące. Postawił tylko jeden warunek, a mianowicie, że pierwszy dom zostanie wybudowany w odległości przynajmniej 50 Ruthen (180 m) od jego leśniczówki.                                             

Na początek chodziło o 12 gospodarstw. Pnie drzew były saniami transportowane do Kwieciszowic, do młyna. Tam były cięte na deski i suszone, tak aby na wiosnę,  po usunięciu pni można było zacząć budowę. W międzyczasie kopano studnie i kładziono fundamenty z kamienia. Zwierzęta wypłoszone hałasem pouciekały w głąb lasu. 

Losowanie domów przebiegało w następujący sposób: w wiadrze pełnym piachu znajdowało się 12 różnej długości patyków. Jedno dziecko wybrane z każdej rodziny mogło z wiadra wyciągnąć patyczek. Najdłuższy patyk był dla domu leżącym najbliżej leśniczówki, drugi pod względem długości wskazywał na następny dom itd. Budowano 6 domów jednocześnie. W lecie umieszczono na ich dachach wiechy, a jesienią wszystkie domy były już gotowe. I zdążyli na czas, ponieważ nadeszła wczesna i sroga zima, wiał przejmujący wiatr i warunki były tam dużo gorsze niż w dole w Kwieciszowicach. Tam na górze nie było gdzie się schronić przed wiatrem i dopiero wiosną można było zasadzić nowe drzewa.