Wegerer Scholz 75

Bitwa pod Lutynia

Jak Friedrich wyraźnie widział ze swego wzgórza, Austriacy podejrzewali, że atak na prawe skrzydło nastąpi z powodu wiele ruchów kawalerii na wzgórzach w pobliżu Sulinowo. Generał Luchessi wysłał tam wezwanie do wzmocnienia prawego skrzydła głównodowodzącego, księcia Karola von Lorraine, który stał wraz z generałem Daumem na południu w wiosce Lutynia. Odpowiedzieli jednak, że mieli inną ocenę sytuacji i pozostawili ją taką, jaka była. Nowy kurier z prośba ozbrojenia otrzymał tę samą odpowiedź. Dopiero trzecie, bardzo pilne wspomnienie, poprowadziło generała Dauna, z rezerwowym oddziałem lewego skrzydła austriackiego i kawalerii tam, z wielkim łuk na wschód, a następnie na północ, do Lucchesi, by zbadać rzeczywistą sytuację. Friedrich z przyjemnością widział ten ruch z swojej górze. To dobrze pasowało do jego planu.

Kiedy minęliśmy góry na zachód od Sakszicz, zatrzymaliśmy się na chwilę, by zebrać siły. Potem podszedlismy szybkim przejściem na wschód. Przeszliśmy przez tam dość płaskie wzgórza i pomaszerowaliśmy na zupełnie zaskoczonych Austriaków, którzy tutaj pod dowództwem generała Nastatiego byli mocne lewe skrzydło szyku bojowego, dopóki jego część została wysłana przez Daun na północ.

Teraz nastąpił wielki manewr, który ćwiczyliśmy już wiele razy i już się zaczęliśmy podczas walki. Regimenty rozpłynęły się w różnych grupach, które zaczęły krążyć po określone czasie. Po kolejnych kilku krokach kręciliśmy się i cała armia stała się teraz rogiem naprzeciwko wroga, cała siła skoncentrowana na ich flance. W ten sposób zaatakowaliśmy Austriaków, po prostu maszerując coraz dalej i dalej. Ponieważ na tym skrzydle nie pozostała już żadna kawaleria wroga, która mogłaby nas utrzymać. Zostało niepoprawnie przeniesione na północ.

Zoals Friedrich vanaf zijn heuvel goed gezien had, vermoedden de Oostenrijkers door de opvallende bewegingen van de cavalerie op de heuvels bij Borne, dat daar de aanval op de rechter vleugel zou plaatsvinden. De daar staande generaal Luchessi stuurde daarom een oproep voor een versterking van de rechtervleugel naar de opperbevelhebber, prins Karl von Lotharingen, die met generaal Daum zuidelijker in het dorp Leuthen stond. Die antwoordden echter, dat zij de situatie anders inschatten en lieten het opstelling zo als hij was. Ook een nieuwe koerier om versterking kreeg hetzelfde antwoord. Pas een derde, zeer dringende herinnering leidde ertoe, dat generaal Daun met het reservekorps van de linkse Oostenrijkse vleugel en de daar opgestelde cavalerie in een grote boog naar het oosten en dan naar het noorden naar Lucchesi trok, om de werkelijke situatie te verkennen. Deze beweging had Friedrich op zijn berg, met plezier waargenomen. Dat paste prima in zijn plan

.

Toen we de bergen ten westen van Sagschütz passeerden, hielden we kort halt, om kracht te verzamelen. Daarna ging het in snelpas op naar het oosten. Hier trokken we over de daar vrij vlakke heuvels, en marcheerden op de volledig verraste Oostenrijkers af, die hier onder bevel van generaal Nastati de sterke linker vleugel van de slagorde vormden, totdat een deel daarvan door Daun naar het Noorden gestuurd was.

Nu volgde weer de geweldige manoeuvre, dat we al zo vaak geoefend hadden, en tijdens het gevecht al ingezet hadden. De regimenten losten zich op in diverse groepen, die na een bepaalde tijd begonnen te marcheren. Na weer een aantal bepaalde passen werd er gedraaid en het hele leger stond nu in een hoek tegenover de vijand, alle macht geconcentreerd op hun flank. Zo vielen we de Oostenrijkers aan, door eenvoudig verder en verder op hun in te marcheren. Want er was toch geen vijandelijke cavalerie meer op deze vleugel, die ons op zou kunnen houden. Die was, foutief, naar het noorden verplaatst.

Wegerer Scholz 74

Hans Joachim von Zieten

Friedrich dobrze znał ten obszar, ponieważ częściej robił z Wrocławia tu ćwiczenia i manewry. Znał dobrze bagienne łąki na prawym skrzydle Austriaków w Mrozów. Nie były dobrym terenem do szybkich ruchów wojsk w grudniu. Dlatego tylko południe kwalifikowało się.

Jego taktyka była dla niego natychmiast jasny, bo teraz rozkazy od jego do ordonansypułków przybyli jak on ich czytal z książkę. Rokazał zając szczyty, które przybiegły od Źródła na północy i na południu przez jeźdźców, i ciągle być w ruchu, sprawiać wrażenie, że były tam dużo armia. Armia została dzielone na dwie kolumny i pomaszerowana szybkim przejściem, chroniony przez pagórki na południu, każdy hałas był zabroniony. Początkowo ludzie myśleli, że chcą opuścić pole bitwy przez południe. Wiedziałem lepiej, bo słyszałem rozkazy. Był to pierwszy decydujący gambit Friedricha, żeby nie iść besposredni do walk z dwóch razy silniejsze Austriacy, ale najpierw robic ich niepewne siebie. Maszerowaliśmy nie będąc widzianym przez Miękinia i Łowęcice. Friedrich założył obserwatorium w wiatraku na górze niedaleko Łowęcice. Poszedł tam sam, a stamtąd spojrzał na pozycję Austriaków i ruch swoich własnych żołnierzy. Jechałem tam i z powrotem pomiędzy moim regimentem a wiatrakiem, jako ordonans. Kiedy znów kiedys tam byłem u Friedrichem, usłyszeliśmy śpiew żołnierzy maszerujących donoszone przez wiatr. Ktoś zaczynal spiewac piosenkę, a muzyka dołączył sięga:
‘Gib daß ich tu’ mit Fleiß, was mir zu tun gebüret,

Wozu mich dein Befehl In meinem Stande führet, 

Gib daß ich’s tue bald, zu der Zeit, da ich’s soll, 

Und wenn ich’s tu’,so gib, daß es gerate wohl.

Ktoś pytał: „Musimy too zakazać, Wasza Wysokość?' „Nie” powiedział Friedrich, który wyglądał ruszone przez to, bo chwilę później powiedział do generał Zieten: “Nie sądzisz, że będę wygrać dzisiaj z takimi ludźmi?

Friedrich kende de omgeving goed, want hij had hier vaker van Breslau uit, oefeningen en manoeuvres gehouden. Zo kende hij de moerassige weiden op de rechter vleugel van de Oostenrijkers bij Nippern goed. Ze waren nu in december geen goed terrein voor snelle troepenverplaatsingen. Daarom kwam alleen het zuiden in aanmerking.

Zijn tactiek moest hem meteen duidelijk geweest zijn, want nu kwamen de bevelen van hem aan de ordonnansen van de regimenten alsof hij ze van een boek uit oplas. Hij liet de hoogtes, die zich uitstrekten van Borne naar het noorden en naar het zuiden bezetten door ruiters, die daar door zich steeds te bewegen, de indruk gaven dat er grote troepen waren. Het leger werd opgedeeld in twee zuilen en marcheerde in snelpas, beschermd door de heuvels naar het zuiden, elk lawaai was verboden. Eerst dachten de mannen, dat men via het zuiden het slagveld wilde verlaten. Ik wist beter, want ik had de orders gehoord. Dit was de eerste beslissende tactische zet van Friedrich, om niet met de tweemaal sterkere Oostenrijkers op klassieke wijze het gevecht aan te gaan, maar hen eerst onzeker te maken. Wij marcheerden zonder gezien te worden aan Radaxdorf en Lobetinz voorbij. In de windmolen op een berg bij Lobetinz had Friedrich een waarnemingspost laten inrichten. Hij ging er zelf heen en bekeek van daar uit de opstelling van de Oostenrijkers en de beweging van zijn eigen troepen. Ik pendelde als ordonnans tussen ons regiment en de windmolen heen en weer. Toen ik weer eens daar bij Friedrich was, hoorden we daar door de wind gedragen het zingen van marcherende soldaten. Iemand had een lied ingezet, en de muziek was ingevallen:

‘Gib daß ich tu’ mit Fleiß, was mir zu tun gebüret,

Wozu mich dein Befehl In meinem Stande führet, 

Gib daß ich’s tue bald, zu der Zeit, da ich’s soll, 

Und wenn ich’s tu’,so gib, daß es gerate wohl.

Men vroeg: ‘moeten we het verbieden, majesteit?’ ‘Nee’ zei Friedrich, die hierdoor geroerd scheen te zijn, en een ogenblik later tegen generaal Zieten zei: ‘Denk je niet, dat ik met zulke mannen vandaag ga winnen?’

Wegerer Scholz 73

Plan fort Swidnica

W północnych Niemczech angielska – niemiecka armia została pokonana przez silniejszych Francuzów w czerwcu. W Prusach Wschodnich trzy razy silniejsi Rosjanie pokonali niewielką armię pruską w Großjägerndorf. Szwedzi wylądowali na Pomorzu. Duńczycy nie mogli już zaopatrywać Fryderyka w żołnierzy. Przez to wróg weszli do Berlina w październiku i szantażowali 200 000 talerów z miasta. Jednak marszałek Seydlitz był w stanie wypędzić wroga z miasta ze swoimi jeźdźcami, ale Rosjanie schwytali wszystkich pruskich kadetów i przywieźli ich do Rosji. Prusy zostały więc pozbawione swego wojskowego potomstwa.

Dwie francuskie armie połączyły się w Turyngii, a Friedrich musiał walczyć z Roßbachem w listopadzie z tą podwójną armią. Wybrał nową aranżację swoich oddziałów, której przeciwnik nie zrozumiał od razu. Wykorzystał tę wynikającą z tego swobodę ruchów, aby szybko dostosować się do sytuacji, która powstała w wyniku ataku, gdzie wróg był zawsze zaskoczony i źle zareagował. W ten sposób osiągnął chwalebne zwycięstwo. Stracił tylko 156 ludzi, przeciwnik miał 10 000 zabitych, a 8 000 mężczyzn stało się jeńcami wojennymi.

Już miesiąc później jego mała armia znajdowała się na Śląsku. Możemy wreszcie połączyć się razem. Austriacy osiągnęli już wielki sukces na Śląsku pod dowództwem generała Dauna, wzięli fortecę w Świdnica i wkroczyli do Wrocławia. Teraz Friedrich pojechał ze swoją armią do Wrocławia. Austriacy musieli opuścić swoją już zamieszkałą zimową rezydencję w twierdzy Świdnica i przygotować się do bitwy pod Wrocławia.

Odkrywcy meldowali nam ruchy Austriaków. Sam byłem dobrze poinformowany, ponieważ zostałem ordonans przez naszego dowódcę pułku. Kiedy dotarliśmy do Sulinowo 5 grudnia, cała armia austriacka stała tam jako tarcza na cztery mile szerokości, od Mrozów na północy, za Sakschicz na południu, blokując wszystkie drogi do Wrocław.

In Noord-Duitsland was een Engels-Duits leger in juni door de sterkere Fransen verslagen. In Oost-Pruisen hadden driemaal sterkere Russen een klein Pruisisch leger bij Großjägerndorf verslagen. In Pommeren landden de Zweden. De Denen konden Friedrich helemaal geen troepen meer leveren. Zo trok de vijand in oktober Berlijn binnen en persten 200.000 taler van de stad af. Maarschalk Seydlitz kon de vijand weliswaar met zijn ruiters uit de stad verdrijven, maar de Russen hadden alle Pruisische kadetten gevangen genomen en naar Rusland gebracht. Pruissen was daardoor van zijn militaire nakomelingen beroofd.

Twee Franse legers voegden zich samen in Thüringen, en Friedrich moest met dit dubbel grote leger in november het gevecht aangaan bij Roßbach. Hij koos voor een nieuwe opstelling van zijn troepen, die de tegenstander niet meteen doorhad. Hij benutte deze daardoor ontstane bewegingsvrijheid, om snel zich telkens aan de ontstane situatie aan te passen door aan te vallen, daar waar de vijand telkens verrast was, en verkeerd reageerde. Zo bereikte hij een glansrijke zege. Hij had slechts 156 man verloren, de tegenstander had 10.000 doden en 8.000 man waren krijgsgevangenen geworden.

Al een maand later stond zijn klein leger in Silezië. We konden ons eindelijk samenvoegen. De Oostenrijkers hadden onder generaal Daun al groot succes geboekt in Silezië, ze hadden de vesting in Schweidnitz ingenomen, en waren Breslau binnen gemarcheerd. Nu trok Friedrich met zijn leger richting Breslau. De Oostenrijkers moesten hun al betrokken winterverblijf in vesting Schweidnitz verlaten en zich voorbereiden op de slag om Breslau.

Verkenners hadden ons de bewegingen van de Oostenrijkers gemeld. Ik was zelf goed geïnformeerd, omdat ik ordonnans van onze regimentscommandant was. Toen we op 5 december de plaats Borne bereikten, stond daar het hele Oostenrijkse leger als een schild van 4 mijl breed, vanaf Nippern in het Noorden tot achter Sagschutz in het zuiden en versperde alle wegen naar Breslau.

Wegerer Scholz 72

Bitwa pod Kolinem

Chociaż było to dobrze intencja, małe miasteczko Lowosice było o wiele za małe dla taki dużej armii. Nasz pułk należał jednak do szczęściarzy, którzy mieli tę przyjemność. Weszliśmy do miasta i zostaliśmy powitani przyjaźnie przez ludzi. Na początku byłem bardzo zaskoczony, ponieważ przecież byliśmy armią wroga. Później jednak dowiedziałem się, że żołnierze austriaccy zachowywali się bardzo nieprzyjaźnie kilka dni wcześniej, i dlatego cieszyli się, że odeszli.

W karczmach i w kościele zaopiekowali rannych. Friedrich pierwszy jechał do nich, dał im odwagę i podziękował im za ich wysiłek. Przybyłem do domu piekarza z dwudziestoma innymi ludźmi, gdzie rodzina sprzątała dla nas pokoje i korytarze, gdzie mogliśmy spać. Po tym, jak przywieźliśmy piwo z karczmy, było ucztowanie z pieczonymi kurczakami, które piekarz szybko zabił. Zapłaciliśmy natychmiast i byliśmy bardzo szczęśliwi.

Następnego dnia wyjechaliśmy już z naszej pięknej kwartera. Wróciliśmy do Saksonii. Po kilku dniach wyruszyliśmy do Drezna i już cieszyliśmy się na kilka przyjemnych dni. Spodziewaliśmy się szybkiego zakończenia wojny. Przeciwnicy króla Fryderyka jeszcze się nie poddali. Śląski pułk został wysłany do ojczyzny, bo Austriacy nadążyli się tam.

Kilka tygodni później wróciliśmy znowu do Śląsk i słuchaliśmy tylko relacji o przebiegu wojny. Wiosną 1757 r. Fryderyk i jego wojska wkroczyły do ​​Bohemia, a przed Pragą odbyła się krwawa bitwa, która spowodowała wielkie straty po obu stronach, bez podejmowania żadnej decyzji. Następnie pojawił się marszałek Daun z nową wielką armią austriacką, aby uwolnić Pragę. Nieoczekiwanie napad na obóz z Prus koło Kolinu i spowodował ich ciężką porażkę, ponieważ nie mieli czasu na postawienie dobra formacja bojowa. Przykro że my Ślązacy nie byli tam, wynik walka mogła być inna.

Dat was weliswaar goed gemeend, maar het kleine stadje Lobositz was voor zo’n groot leger veel te klein. Ons regiment behoorde echter tot de gelukkigen, die dit genoegen wel hadden. We trokken de stad binnen en werden door de bevolking vriendelijk begroet. Mij verwonderde dat in het begin zeer, want we waren tenslotte een vijandelijk leger. Later hoorde ik echter, dat de Oostenrijkse soldaten zich enkele dagen eerder zeer onvriendelijk gedragen hadden, en daarom was men blij, dat ze vertrokken waren.

In de herbergen en in de kerk werden de gewonden verpleegd. Friedrich was als eerste naar hen gereden, en had hen moed ingesproken en hen voor hun inzet bedankt. Ik kwam met twintig andere mannen in een bakkershuis terecht, waar de familie voor ons enkele kamers en gangen vrij maakte, waar we konden slapen. Nadat we uit de herberg bier gehaald hadden, was er een feestmaal met gebakken kippen, die de bakker snel geslacht had. We betaalden meteen en waren allen zeer vrolijk.

De volgende dag vertrokken we al meteen uit ons mooie kwartier. We gingen terug naar Saksen. Na enkele dagen marcheerden we Dresden binnen en verheugden ons al op enkele aangename dagen. We verwachtten een snel einde van de oorlog. De tegenstanders van koning Friedrich gaven echter nog niet op. Het Silezisch regiment werd naar zijn vaderland gestuurd, want daar rukten de Oostenrijkers op.

Enkele weken later waren we weer in Silezië en luisterden daar alleen maar naar berichten over het verloop van de oorlog. In het voorjaar van 1757 was Friedrich met zijn legers naar Bohemen gemarcheerd en voor Praag vond er een bloedige slag plaats, die bij beide zijdes grote verliezen veroorzaakte, zonder dat er een beslissing viel. Toen verscheen maarschalk Daun met een nieuw groot Oostenrijks leger, om Praag te ontzetten. Hij overviel onverwacht het lager van de Pruissen bij Kolin en bracht hen, omdat ze geen tijd hadden een goede slagopstelling te maken, een zware nederlaag toe. Ach waren wij Sileziër er maar bij geweest, dan was het gevecht misschien anders gelopen.

Wegerer Scholz 71

Bitwo o Lowosice

Maszerowaliśmy do austriackiej piechoty. W drodze minęliśmy niewielkie wzgórze, na którym stał król Fryderyk i kilku oficerów. Ordonansy spieszyli się do nich i odjechali, to był przypływ zstąpienia i startu koni oraz wymiany wiadomości i rozkazów. Na środku stał król, dając bardzo spokojne i jasne wskazówki. Ten spokój i pewność siebie też nas dotknęły. Byliśmy odważni i pewni siebie, aby doprowadzić bitwę do dobrego końca.

Ale najpierw nastąpiło zatrzymanie. Najpierw mieliśmy trochę czasu na odpoczynek i wypić coś. Wznowiliśmy się znowu w formacji i pomaszerowaliśmy w kierunku Lowosice.
Znów nadszedł sygnał, by uformować korytarze, ale nie teraz dla kawalerii, ale dla zamontowanej artylerii. Armaty jechali poza zasięgiem wrogiej piechoty, a potem zajęli pozycja. Po rozładowaniu dużej ilości amunicji dawane był sygnał strzelanie. Gradem kul wpadł na piechotę przeciwnika, który nie był chroniony przez utratę kawalerii. Staliśmy nieruchomo i patrzyliśmy. Nastąpił sygnał do założenia bagnetów, a nieco później posunęliśmy się naprzód w czasie ostrzału, omijając artylerię naszymi korytarzami. Potem korytarze znów się zamknęły. Najpierw armaty strzelały nad nami. Potem przestali strzelać, kiedy dotarliśmy do zasięg u piechoty wroga. Teraz brzmiał sygnał do zaatakowany. Pobiegliśmy naprzód, strzelając z muszkietów i padliśmy na ziemię, aby naładować. W tym czasie nie byliśmy dobrym celem dla naszych przeciwników. Załadowanie przebiegło szybko dzięki naszym żelaznym kijki załadunkowym. Potem znowu zabrzmiał sygnał ataku, a my znów podskoczyliśmy, strzelając z muszkietów i biegając o wiele dalej. Kiedy Austriacy mogli zobaczyć nasze błyszczące bagnety, pierwsi już byli w biegu. Inni dołączyli, linia frontu stała się luźniejsza, aż w końcu wszyscy uciekli, a ich linia się rozpadła.

Teraz ponownie otworzyliśmy nasze korytarze dla naszej zaawansowany kawalerii. Gonił naszych uciekających przeciwników i schwytał ich dużą liczbę. Bitwa została wygrana przez nas. Wciąż byliśmy w starej konfiguracji bojowej, kiedy Friedrich przejechał obok nas. Z wszystkich gardeł słychać było gromkie "Hurra, hurra, hurra". Friedrich zatrzymał konia i krzyknął: "Dziś znowu będziemy spać pod dachem!"

Wij marcheerden verder, op de Oostenrijkse infanterie toe. Daarbij kwamen we langs een kleine heuvel, waar koning Friedrich en enkele officieren stonden. Ordonnansen haastten zich naar hen toe en vertrokken weer, het was een drukte van afstijgen en opstijgen van de paarden, en uitwisseling van berichten en bevelen. In het midden stond daar de koning, heel rustig en duidelijke aanwijzingen gevend. Deze rust en zelfverzekerdheid kwam ook over op ons. We waren moedig en zelfverzekerd, om de strijd tot een goed einde te brengen.

Maar eerst werd er halt geblazen. We kregen eerst een beetje tijd om uit te rusten en wat te drinken. Daarna stelden we ons weer in formatie op en marcheerden verder richting Lobositz. Weer kwam het signaal gangen te vormen, nu echter niet voor de cavalerie , maar voor de bereden artillerie. De kanonnen reden tot buiten het bereik van de vijandige infanterie, en gingen dan in stelling. Nadat er een grote hoeveelheid munitie was afgeladen, kwam het signaal om te vuren. Een kogelhagel trof de infanterie van de tegenstander, die door het verlies van hun cavalerie onbeschermd was. Wij stonden stil en keken toe. Het signaal om de bajonetten op te zetten volgde, en iets later rukten we nog tijdens het kanonsvuur op, met onze gangen het geschut ontwijkend. Daarna werden de gangen weer gesloten. Eerst schoten de kanonnen nog over ons heen. Daarna stopten ze met vuren, toen we in het schootbereik bij de vijandige infanterie aankwamen. Nu volgde het signaal om aan te vallen. We renden voorwaarts, en vuurden onze musketten af, en lieten ons op de grond vallen om weer te laden. In deze tijd waren we voor onze tegenstanders geen goed doel. Het laden ging snel met onze ijzeren laadstokken. Daarna klonk weer het aanvalssignaal, en we sprongen opnieuw op, onze musketten afvurend en renden een groot stuk verder. Toen de Oostenrijkers onze fonkelende bajonetten konden zien, sloegen de eersten al op de vlucht. Andere sloten zich aan, de frontlinie werd steeds losser, totdat ten slotte iedereen op de vlucht sloeg en hun linie zich oploste.

Nu openden wij weer onze gangen voor onze oprukkende cavalerie. Die achtervolgde onze vluchtende tegenstanders en nam een groot aantal van hen gevangen. De slag was door ons gewonnen. We stonden nog in de oude slagopstelling, toen Friedrich op zijn schimmel langs kwam gereden. Een donderend ‘Hoog, hoog, hoog’ was uit alle kelen te horen. Friedrich stopte zijn paard en riep: ‘Vanavond word er weer eens onder een dak geslapen!’

Wegerer Scholz 70

pomnik bitwa u Lowosice

Po krótkiej przerwie zaczęła grać muzyka polowa, a my pomaszerowaliśmy na Lowosice i Austriaków. Kiedy mgła lekko było wzniesiona, zabrzmiała sygnałami ataku Austriacka kawaleria . Zatrzymaliśmy się, a pierwszy rząd ukląkł, drugi rząd był wyprostowany, wszystkie karabiny załadowane i gotowe do strzału. Mieliśmy zlecenie, aby nie rozpocząć strzelania do sygnału trąbki, w żadnych okolicznościach wcześniej.

Tak przyjechała Austriacka kawaleria, z wyciągniętymi szablami i głośnymi okrzykami do nas. Czułem się bardzo dziwnie. Myślę, że się bałam. Rozejrzałem się wokół i wyszedłem wokół mnie. Towarzysze byli blisko mnie z spokojne spojrzeniem. To także dało mi spokój. Konie pojawiły się na naszym zasięgu strzału, a sygnał zabrzmiał. Strzelismy w ich kierunku. Pochyliliśmy się, naładowawszy i strzeliliśmy ponownie. Tak było u nas Prusami trzy razy szybciej niż z piechotą Austriacką, bo już zastąpiliśmy stare drewniane kije ładunkowe z żelaznymi ładownicami.

Salwa po salwie wbiła się w nadchodzących jeźdźców, wiele poległych, koni bez jeźdźców odwróciło się i utrudniło resztę, w formacji, aby kontynuować. W ten sposób pierwszy atak został odwołany, zanim szabla stała się dla nas niebezpieczna.

Austriacy wrócili do Lowosice, gdzie przegrupowali się i próbowali zaatakować nas na flance. Z nami rozległ się sygnał trąby, by kręcić szyku bojowego. Ćwiczyliśmy to w Lwówek do żałoby, tak że wszystko poszło szybko i nie powstało żadne nieporządek. Teraz zauważyliśmy, że dobrze, że nauczyliśmy się tych wszystkich taktycznych ćwiczeń. Gdy dotarł do nas austriacki pułk, zostaliśmy odwróceni, a jeźdźcy otrzymali ponownie na całej szerokości szybką strzelaniną. Ponownie musieli przerwać atak z powodu dużych strat, zanim dotarli do naszej linii. Wrócili ponownie z zerwana formacja. Teraz przyszedł nam sygnał trąby, który w naszej formacji musieliśmy tworzyć korytarze. Wstaliśmy i wykonaliśmy rozkaz. Natychmiast kawaleria Pruska galopowała przez korytarze i wjechała w tył przeciwnika, tak że nie mógł się przegrupować. Austriacka kawaleria została pokonana.

Na een korte stop, begon de veldmuziek te spelen en wij marcheerden op Lobositz en de Oostenrijkers af. Toen de mist iets opgetrokken was, klonken van de Oostenrijkse cavalerie de aanvalssignalen. Wij bleven staan en de eerste rij knielde neer, de tweede rij stond rechtop alle geweren geladen en schietklaar. We hadden de opdracht, pas bij het trompetsignaal met schieten te beginnen, in geen geval eerder.

Zo kwam de Oostenrijkse cavalerie met getrokken sabels en luid geschreeuw op ons af gereden. Ik voelde me heel vreemd. Ik denk dat ik bang was. Ik keek links en rechts om me heen. De kameraden stonden dicht om me heen met een rustige blik. Dat gaf mij ook rust. De paarden kwamen in ons schootsveld, en het signaal klonk. Wij schoten in hun richting. Legden af, laadden en schoten opnieuw. Dat ging bij ons Pruissen toch drie keer zo snel als bij de Oostenrijkse infanterie, omdat wij de oude houten laadstokken al door ijzeren laadstokken vervangen hadden.

Salvo na salvo knalde in de aanstormende ruiters, velen vielen, ruitersloze paarden draaiden om en hinderden de overige, in formatie verder te rijden. Zo werd de eerste aanval afgeslagen, voor dat de sabel voor ons gevaarlijk werd.

De Oostenrijkers reden terug richting Lobositz, daar hergroepeerden ze, en probeerden ons in de flank aan te vallen. Bij ons kwam het trompetsignaal de slagorde te draaien. Dat hadden we in Löwenberg tot in den treuren geoefend, zodat het snel ging en daarbij geen wanorde ontstond. Nu merkten we, hoe goed het was, dat we al deze tactische oefeningen geleerd hadden. Toen het Oostenrijkse regiment ons bereikte, waren we gedraaid en ontvingen de ruiters weer over de volle breedte en een snel geweervuur. Weer moesten ze hun aanval wegens de grote verliezen afbreken voordat ze onze linie bereikt hadden. Ze reden weer uit formatie terug. Nu kwam bij ons het trompetsignaal, dat we in onze formatie gangen moesten maken. We stonden op en voerden het bevel uit. Meteen kwam de Pruisische ruiterij door de gangen gegaloppeerd en reed achter op de tegenstander in, zodat deze niet kon hergroeperen. De Oostenrijkse cavalerie was verslagen.

Wegerer Scholz 69

Bitwa po Lowosice

W 1756 r. Zgłosiłem się do armii pruskiej z trzema innymi przyjaciółmi z Boża Góra, ponieważ przed chwilą uwolniono Śląsk ponowie zagroził atak od Austriaków. My, cztery chłopaki Boża Góra, najpierw byliśmy przywieziony do Lwówek Sląski, ubrani i zaopatrzeni w broń. Każdego dnia musieliśmy ćwiczyć i robić długie marsze, jako hartowanie. Nauczyliśmy się budować obóz z namioty, aby ukryć je na danym obszarze, a zwłaszcza skonfigurować i zmienić układy bojowe. Przede wszystkim te ostatnie nas na początku okazały się zbędne, ponieważ uważaliśmy, że nasz entuzjazm był najważniejszy i dałby nam zwycięstwo.

Następnie przez kilka dni maszerowaliśmy do Saksonii i mieliśmy obóz w Pirna, naprzeciw obóz Saksonii. Na początku było szczęśliwe życie. Mieliśmy dobre jedzenie i napoje. Ale wkrótce zaczęliśmy się nudzić. W końcu chcieliśmy walczyć i podjąć decyzję.

Pewnego dnia donoszono, że duża armia Austriacka pochodzi z Bohemy. Król Fryderyk chciał zapobiec połączenie z armią Saską i wędrował w kierunku wojska austriackie. 22 września podano alarm i pomaszerowaliśmy. 25 września byliśmy w Uście nad Labą w Bohema, stawaliśmy nowe obóz, ale nie zostaliśmy tam długo i szybko ruszyliśmy dalej.

Trzydziestego września nasza kompania dotarła do jakiś góra, gdzie nie musieliśmy składować obozowiska, ale musieliśmy spać pod golem nieba na polu, ciągle z ładowanymi karabinami. Wróg musiał być bardzo blisko. Następnego ranka była gęsta mgła. Mimo to zerwaliśmy się i pomaszerowaliśmy w dolinie niedaleko miasta Lowosice. Tu po raz pierwszy spotkaliśmy się z Austriakami. Ich piechota schowali się w Lowosice, zanim stała ich kawaleria. U nas układ króla Fryderyka był dokładnie odwrotny. Najpierw piechota maszerowała, a za nią czekała kawaleria.

Ik was in 1756 met drie andere vrienden uit Gotthardsberg vrijwillig naar het Pruisische leger gegaan, omdat het net van de Oostenrijkers bevrijde Silezië, opnieuw door hen bedreigd werd. Wij vier Gotthardsberger werden eerst naar Löwenberg gebracht, daar gekleed en van wapens voorzien. Elke dag moesten we exerceren en lange marsen, als harding, afleggen. We leerden een lager van tenten bouwen, het verschansen in de omgeving, en bijzonder veel het opstellen en veranderen van gevechtsopstellingen. Vooral dat laatste vonden we in het begin overbodig, want we dachten dat ons enthousiasme de hoofdzaak was en ons de zege zou bezorgen.

Vervolgens marcheerden we meerdere dagen naar Saksen en hadden een kampement bij Pirna, tegenover het lager van de Saksen. In het begin was het een vrolijk leven. We hadden goed te eten en te drinken. Maar al snel begonnen we ons te vervelen. We wilden eindelijk vechten en een beslissing.

Toen werd er op een dag gemeld, dat er een groot Oostenrijks leger uit Bohemen kwam aangemarcheerd. Koning Friedrich wilde een samenvoeging met het Saksische leger verhinderen en trok de Oostenrijkse troepen tegemoet. Op 22 september werd er alarm gegeven en we marcheerden er op af. Op 25 september waren we bij Aussig in Bohemen en sloegen een nieuw lager op, maar we bleven er niet lang, en marcheerden al snel weer verder.

Op de dertigste bereikte onze compagnie een berg, waarop we echter geen kampement moesten opslaan, maar met steeds geladen geweren in het veld moesten kamperen. De vijand moest heel dichtbij zijn. De volgende morgen hing er een dichte mist. Desondanks braken we op en marcheerden het dal in bij het stadje Lobositz. Hier troffen we voor de eerste keer de Oostenrijkers. Hun infanterie had zich voor Lobositz verschanst, daarvoor stond hun cavalerie. Bij ons was de opstelling van koning Friedrich precies omgekeerd. Voorop marcheerde de infanterie en daarachter wachtte de cavalerie.

Wegerer Scholz 68

zamek Jansky Vrch

Ta historia mojej matki, Bibiana Scholz, otrzymałem w roku 1760 przez księcia biskupa Philipp Gotthard von Schaffgotsch, kiedy odwiedził go w zamek Jansky Vrch w Bohemy. Podróżowałem tam z Wrocławia w kilku etapach. Od Ząbkowice jeździłem tylko z małą, jeden konne bryczka, którą tam pożyczyłem. Byłem z tego bardzo zadowolony, ponieważ nie mogłem jeszcze chodzić normalne z powodu ranny na nogi. Kiedy w końcu pojechałem powoli pod górę do zamku, często musiałem konia dać odpocząć i miałem dużo czasu, myśleć o życie mojej matki u księcia-biskupa.

Kiedy zobaczyliśmy cztery lata temu po raz ostatni byłem burzliwy młody student, który z entuzjazmem jako pruski żołnierz poszło do wojny, aby będzie wreszcie spokój w naszym Śląsku. Ta wojna była wtedy, w 1760 jeszcze nie zakończona. Jako kulawy muszkieter nie mogłem już jednak służyć. Jako dorosły i dojrzały mężczyzna ja teraz miałem serię pytań dla księcia-biskupa, szczególnie na nieszczególnych okoliczności, w których moja matka zmarła w Rzymie.

Kiedy podjechałem pod górę, chciałem pójść do księcia biskupa jako jej były pracodawca. Kiedy opuściłem to miejsce na kilka dni, zrobiłem to jako jego syn. W przeszłości często myślałem o matce i jej relacji z księcia biskupa, również jego kochająca i ojcowski stosunek do mnie. Teraz po czytanie odpowiedz mojej matce i wielu długich i dobrych rozmowach z Philippem, mój ojciec, nabrał pewności.

Chcę odpowiadać dalej historię mojej matki, teraz w roku 1780, tak że wy, moje dwie córki, będziecie wiedzieć, kto był wasze babcia Bibiana, który wy nie mogliście poznać, bo musiała umrzeć tak wcześnie. Muszę zacząć, gdzie skończyła się historia matki.

Dit verhaal van mijn moeder, Bibiana Scholz, heb ik in het jaar 1760 van prins-bisschop Philipp Gotthard von Schaffgotsch gekregen, toen ik hem in slot Johannesberg in Bohemen bezocht. Ik was daar van Breslau uit in meerdere etappen daar naar toe gereisd. Vanaf Frankenstein reed ik alleen met een kleine éénspanner verder, die ik daar geleend had. Daar was ik heel blij mee, want ik kon vanwege de verwondingen aan mijn been nog niet goed lopen. Toen ik eindelijk langzaam bergop naar het slot reed, moest ik het paard vaak laten rusten en had ik veel tijd, over het leven van mijn moeder bij de prins-bisschop na te denken.

Toen we ons vier jaar geleden voor de laatste keer zagen, was ik nog een stormachtige jonge student, die geestdriftig als Pruisische soldaat de oorlog in trok, zodat er eindelijk vrede in ons Silezië zou zijn. Deze oorlog was toen, in 1760 nog steeds niet afgelopen. Ik kon als hinkende musketier echter niet meer van dienst zijn. Als volwassen en gerijpte man had ik nu een reeks van vragen voor de prins-bisschop, in het bijzonder over de eigenaardige omstandigheden waaronder mijn moeder in Rome de dood gevonden had.

Toen ik de berg op reed, wilde ik naar de prins-bisschop als haar vroegere werkgever. Toen ik enkele dagen deze plaats verliet, deed ik dat als zijn zoon. Vroeger al, had ik vaker over moeder en haar relatie tot de prins-bisschop nagedacht, ook over zijn liefdevolle en vaderlijke houding ten opzicht van mij. Nu was het na het lezen van moeders verhaal en vele lange en goede gesprekken met Philipp, mijn vader, zekerheid geworden.

Ik wil met het verhaal van mijn moeder, nu in het jaar 1780 verder gaan, zodat jullie, mijn beide dochters, ooit weten, wie jullie oma Bibiana was, die jullie niet hebben kunnen leren kennen, omdat ze zo vroeg moest sterven. Ik moet aanknopen, daar waar moeders verhaal eindigde.

Wegerer Scholz 67

Ulan z Kwieciszowice

W owym czasie w rządzie europejskim zaczęło się coś sparzyć o sytuacji w Prusach. Utratą Śląska, Maria Theresia nadal był kolcem w ciele. Zawarła sojusz z caryca Rosją, a 70 000 rosyjskich elitarnych żołnierzy i 80 000 austriackich żołnierzy zostało już zebranych, aby dokonać inwazji na Prusy. Saksonia również znowu uczestniczyła w tym sojuszu. Po nad to, król francuski również dołączył się, to za radą Madame Pompadour.

Kiedy przygotowania do wojny nie mogły być dłużej ukryte, Friedrich zapytał Marię Theresię, czy te ruchy wojsk były skierowane przeciwko niemu. Otrzymał wymijającą odpowiedź. Z drugiej strony został poinformowany przez holenderskich dyplomatów o traktatach między jego przeciwnikami. Ponownie zapytał Marię Theresię, czy chce rozpocząć wojnę przeciw niemu w tym czy w następnym roku. Ponieważ ta odpowiedź była możliwa również w kilku interpretacjach, wysłał swoje własne oddziały do ​​Saksonii w sierpniu, chociaż jego przeciwnicy byli w dużo siły wyższej. W związku z tym mógł wysłać tylko 20 000 ludzi na Śląsk i dlatego wołał nowych rekrutów pod bronie. Teraz podążasz za tym wezwaniem, mój drogi synu, z twoimi byłymi przyjaciółmi, kiedy byliśmy tego lata w Boża Góra. Mam nadzieję, że ta wojna skończy się szybko i pomyślnie dla Prus, aby ty możesz wrócić do twoje studia w Wrocław.

Er broeide toentertijd iets onder de Europese regeringen over de situatie met Pruissen. Maria Theresia was het verlies van Silezië nog een doorn in het oog. Ze was een bondgenootschap met de tsarina van Rusland aangegaan, en er waren al 70.000 man Russische elitetroepen en 80.000 Oostenrijkse troepen verzameld, om Pruissen binnen te vallen. Aan dit bondgenootschap deed ook Saksen weer mee. Bovendien trad ook de Franse koning nog toe, op advies van madame Pompadour.

Toen de oorlogsvoorbereidingen niet meer verborgen gehouden konden worden, liet Friedrich bij Maria Theresia navragen, of deze troepenbewegingen tegen hem gericht waren. Hij kreeg een ontwijkend antwoord. Van de andere kant was hij door Hollandse diplomaten over de verdragen tussen zijn tegenstanders geïnformeerd. Hij vroeg opnieuw bij Maria Theresia na, of zij in dit of het volgende jaar een oorlog tegen hem wilde beginnen. Omdat ook dit antwoord voor meerdere interpretaties mogelijk was, stuurde hij in augustus zijn eigen troepen naar Saksen, hoewel zijn tegenstanders ver in de overmacht waren. Hij kon daardoor maar 20.000 man naar Silezië sturen en liet daarom nieuwe rekruten onder de wapens roepen. Deze oproep ben jij nu, mijn lieve zoon, met je vroegere vrienden gevolgd, toen we deze zomer allemaal in Gotthardsberg waren. Ik hoop dat deze oorlog snel en met succes voor Pruissen ten einde gaat, zodat je weer terug naar je studie in Breslau kunt gaan.

Wegerer Scholz 66

zamek Gryf

To był niezwykły nowy pomysł dla Carla. Obaj mężczyźni tonie w zamyśleniu i milczeniu. Poszedłem do piwnicy, aby brać nową butelkę wina. Kiedy stanąłem przed stojakiem na wino, stało się dla mnie jasne, jaką ważną decyzją było wpaść w głowy mężczyzn. Wyciągnąłem butelkę po butelkę z stojakiem i przeczytałem, co było na etykietach. W końcu mialem butelce z 1735 w ręku. To był rok, w którym o moim życiu decydowało pierwsze spotkanie z Philippem w Boża Góra. Myślałem o ostatnich dwudziestu latach. Byli bardzo szczęśliwi, ponieważ że wtedy zdecydowałem tak, a nie inaczej. Pomyślałem, że to dwudziestoletnie wino przyczyni się teraz do ważnej decyzji.

Kiedy wróciłem do naszego pokój kominkowe, mężczyźni siedzieli dokładnie tak samo, jak opuściłem pokój. Kiedy dałem każdemu z nas nową szklankę, Philipp powiedział: "Bibianie, daj mi dobrą radę, co mam zrobić?"

Usiadłem, stuknęliśmy razem szklanki w spokoju i życzyliśmy sobie zdrowia i szczęścia. Po czym wyjaśniłem Philipowi i Carlowi, w kilkoma słowami, jak widziałem jego ważne zadanie jako mediatora między religiami na Śląsku. Wiedziałem, że może zawieść, ale będzie go wspierać i być z niego dumnym.

Po krótkim milczącym milczeniu Philipp powiedział: "Carl, powiem królowi pruskiemu, że jesteś gotowi przejąć Gryf, kiedy rezygnowałeś swoje austriackie stanowisko".

Wszyscy wstaliśmy, Philipp dał mi buziaka i ciepło objął swego przyrodniego brata. Napełniłem jeszcze raz kieliszki i znów stuknęliśmy wesoły jeszcze raz szklanki. Byliśmy szczęśliwi, o tym samym ton szklanki i pewności siebie w twarzach. Kilka tygodni później przyszła zgoda króla pruskiego. W tym wypadku prawdopodobnie był zadowolony, że mógł zgadzać się z tak rozsądną i dobrze uzasadnioną propozycją.

Dat was voor Carl een ongewone, nieuwe gedachte. Beide mannen verzonken daardoor in een nadenkend zwijgen. Ik ging naar de kelder om een nieuwe fles wijn te halen. Toen ik voor het wijnrek stond, werd me duidelijk, wat voor belangrijke beslissing zo dadelijk in de hoofden van de mannen moest vallen. Ik trok fles na fles uit het vak, en las wat er op de etiketten vermeld stond. Tenslotte had in een fles uit 1735 in mijn hand. Dat was het jaar, waarin mijn leven door de eerste ontmoeting met Philipp in Gotthardsberg beslist werd. Ik dacht aan de laatste twintig jaar. Ze waren voor mij zeer gelukkig geweest, omdat ik toentertijd zo en niet anders beslist had. Ik dacht, dat deze twintig jaar oude wijn, nu weer zou bijdragen tot een belangrijke beslissing.

Toen ik weer in onze haardkamer kwam, zaten de mannen nog precies hetzelfde, zoals ik de kamer verlaten had. Toen ik ieder van ons een nieuw glas ingeschonken had, zei Philipp: ‘Bibiana, geef me goede raad, wat moet ik doen?’

Ik ging zitten, we stootten in alle rust de glazen met elkaar aan en wensten ons gezondheid en geluk. Daarop verklaarde ik Philipp en Carl met weinig woorden, hoe ik zijn belangrijke opdracht als bemiddelaar tussen de religies in Silezië zag. Ik wist dat hij daarin kon falen, maar zou hem daarin steunen en trots op hem zijn.

Na een korte stilzwijgende pauze zei Philipp: ‘Carl, ik zal de Pruisische koning meedelen, dat je bereid bent, het heerschap Greiffenstein over te nemen, als je jouw Oostenrijkse ambt hebt neergelegd.’

We stonden allemaal op, Philipp gaf me een kus en omarmde zijn stiefbroer hartelijk. Ik vulde de glazen nog een keer en we stootten vrolijk met elkaar de glazen nog een keer aan. We waren blij, over de gelijke toon van de glazen en het vertrouwen in onze gezichten. Enkele weken later al, kwam de toestemming van de Pruisische koning. Hij was in dit geval waarschijnlijk blij, om met zo’n verstandig en goed geargumenteerd voorstel te kunnen instemmen.

Wegerer Scholz 64

waga prawdziwe wiara

Ty też, Jörg, poszedłeś własną drogą. Studiowałeś na uniwersytecie i miałeś wielu przyjaciół. Dlatego często byłem sam. Byłem więc zawsze szczęśliwy, jeśli w życiu codziennym była wizyta, a zatem różnorodność. Philipp zawsze był kochającym gospodarzem i czytał wszystkie moje życzenia z mojej twarzy.

Gdybym tęsknił za górami, za Boża Góra, nie musiałem tego mówić. Często składał propozycję na śniadanie lub kolację, aby udać się do Gryf na kilka dni. Potem zawsze zatrzymywaliśmy się w Stara Kamienica i spacerowaliśmy po lesie w Boża Góra.

Kiedy jego starszy przyrodni brat, Carl Gotthard, przyjechał od czasu do czasu do nas z Pragi do Wrocławia, a Philipp prawie nie miał dla niego czasu ze względu na wszystkie jego obowiązki, rozmawiali zawsze ze sobą bardzo otwarcie wieczorem z moje obecność. Carl doszedł do wniosku, że Philipp, mając dwie wypowiedzi: Pan na Gryf i księcia biskupa we Wrocławiu, wziął za dużo siana na widelcu, jeśli chciał wykonać oba rozkazy do zadowolenia. Mógł skoncentrować się lepiej na jednym z tych zadań. Carl mógł dobrze zrozumieć, czy Philipp zrezygnuje ze swojego biskupstwa, a potem zostanie panem na Gryf. Friedrich von Preußen mówił bardzo entuzjastycznie o Philippie w rozmowie z nim. Z pewnością nie stanowiło to problemu, aby podnieść mnie w szlachetności. Wtedy nic nie stało na drodze małżeństwa.

Bez względu na to, jak dobrze ta propozycja mnie ucieszyła, wiedziałem, że w ciągu ostatnich kilku miesięcy Philipp ciężko pracował dla katolickiej mniejszości na Śląsku, która w wielu miejscach miała twardych przeciwników. Często nie bezpodstawnie. Czyżby ci nieliczni katolicy z tylną osłoną z dworu katolickiego w Wiedniu i przez równie katolicką administrację w Wrocławiu czuli się przez wiele dziesięcioleci jako wyżsi panów i dokonywali wielu nieludzkości? Teraz tego wsparcia brakowało, niektórzy odczuwali swoje nieczyste sumienie, inni tłumaczyli reakcję większości ewangelicznej jako zemsty, nawet jeśli tak nie było. Prawie wyłącznie ewangelicka populacja Dolnego Śląska faktyczny bardzo ucierpiała. Często byli nawet zmuszani przez wydarzenia, aby, przynajmniej, oficjalnie przyjąć wiarę katolicką, aby nie być bez praca albo nawet nie być deportowani . Bardzo dobrze można było zrozumieć, że z tej długotrwałej, usprawiedliwionej nienawiści wyrosły dążenia do zemsta.

Ook jij Jörg, ging je eigen weg. Je studeerde aan de universiteit en had veel vrienden. Zodoende was ik vaak alleen. Ik was daarom altijd blij, als er bezoek, en daardoor afwisseling, in het dagelijkse leven kwam. Philipp was steeds een liefhebbende huisheer en las al mijn wensen van mijn gezicht af.

Als ik heimwee naar het gebergte, naar Gotthardsberg had, hoefde ik dat niet te zeggen. Hij deed dan vaak zelf een voorstel bij het ontbijt of avondeten, om voor enkele dagen naar de Greiffenstein te gaan. Dan maakten we altijd een tussenstop in Kemnitz en wandelden bij Gotthardsberg in het bos.

Als zijn oudere stiefbroer Carl Gotthard vanuit Praag weer eens bij ons in Breslau op bezoek was, en Philipp vanwege al zijn vele verplichtingen bijna geen tijd voor hem had, spraken ze ’s avonds in mijn bijzijn heel open met elkaar. Carl stelde vast, dat Philipp met de twee opgaves: Heer op Greiffenstein en prins-bisschop in Breslau teveel hooi op zijn vork nam, indien hij beide opdrachten tot zijn tevredenheid goed wilde uitvoeren. Hij kon zich beter op één van deze opdrachten concentreren. Carl kon het goed begrijpen, als Philipp zijn bisschopsambt zou neerleggen en dan heer op Greiffenstein zou zijn. Friedrich von Preußen had in een gesprek met hem, zeer lovend over Philipp gesproken. Het was zeker geen probleem om mij in de adelstand te verheffen. Dan stond niets een huwelijk in de weg.

Hoe goed dit voorstel me ook beviel, ik wist dat Philipp in de laatste maanden zich zeer voor de katholieke minderheid in Silezië had ingezet, die nu in vele plaatsen harde tegenstanders had. Vaak niet ten onrechte. Hadden zich deze paar katholieken met rugdekking vanuit het katholieke hof in Wenen en door het eveneens katholieke bestuur in Breslau niet veel tientallen jaren als de superieure heren gevoeld, en vele onmenselijkheden uitgevoerd. Nu ontbrak het aan deze steun, enkele voelden hun slecht geweten, andere legden de reactie van de evangelische meerderheid als wraak uit, ook als dit niet het geval was. De bijna uitsluitend evangelische bevolking van Neder Silezië had daadwerkelijk zwaar moeten lijden. Vaak waren ze door de gebeurtenissen zelfs gedwongen geworden, tenminste officieel het katholieke geloof aan te nemen, om niet werkeloos of het land uitgezet te worden. Men kon heel goed begrijpen, dat uit deze langjarige, terechte haat, nu wraakgevoelens ontstonden.